Azərbaycanda vergi yayınmalarından risklər: hüquqi, iqtisadi və sosial təsirləri

Ümumi

Vergi sistemi hər bir ölkənin maliyyə sabitliyinin və ictimai xidmətlərin əsas təminatçısıdır. Azərbaycanda da dövlətin sosial və iqtisadi funksiyalarını icra edə bilməsi üçün vergi gəlirləri əsas mənbələrdən biridir. Lakin bəzi fiziki və hüquqi şəxslərin qanunsuz şəkildə vergidən yayınması bu sistemin fəaliyyətinə ciddi zərər vurur. Bu məqalə Azərbaycanda vergi yayınmalarından risklər, vergidən yayınma formaları, belə halların qarşısının alınması yolları haqqındadır.

Vergidən yayınma nədir?

Vergidən yayınma – vergi ödəyicisinin dövlətə ödəməli olduğu vergini tam və ya qismən gizlətmək (bilərəkdən yaxud bilməyərəkdən), habelə ödəməkdən boyun qaçırmaq məqsədilə bilərəkdən etdiyi qanunsuz hərəkətlərdir. Buraya:

• real gəlirlərin və əməliyyatların uçotdan yayındırılması;
• saxta sənədlərin tərtib edilməsi;
• əmək münasibətlərinin rəsmiləşdirilməməsi kimi hallar daxildir.

Dövlətin fəaliyyəti üçün lazım olan maliyyə vəsaitlərinin formalaşmasında vergi daxilolmaları mühüm rol oynayır, odur ki, vergi yayınmalarından risklərin profilaktikası prioritet məslədir. Vergi ödəyiciləri də nəzərə almalıdırlar ki, vergi öhdəliklərinin yerinə yetirməsi, şəffaf və qanuni fəaliyyət göstərməsi dövlətin və cəmiyyətin ümumi rifahına təsir göstərir.

Azərbaycanda vergidən yayınmanın geniş yayılmış formaları

1. Nağd əməliyyatların uçotsuz aparılması – müəssisələr dövriyyələrinin bir hissəsini rəsmi qeydiyyata almadan nağd şəkildə apararaq vergi öhdəliklərindən yayınırlar.
2. Əmək münasibətlərinin rəsmiləşdirilməməsi – işçilər əmək müqaviləsi bağlanmadan qeyri-rəsmi çalışdırılır və sosial sığorta haqları ödənilmir.
3. Malların və xidmətlərin real dəyərindən aşağı göstərilməsi – gəliri azaltmaq məqsədilə satışlar süni şəkildə ucuz qiymətlərlə rəsmiləşdirilir.
4. Vergi yayınmalarından risklər yaradan digər hal xərclərin əsassız artırılmasıdır, məsələn əslində olmayan yaxud əsassız xərclər hesabatlarda göstərilir.
5. Saxta qaimə-fakturalar – saxta alqı-satqı sənədləri ilə xərcləri şişirdir və mənfəət vergisindən yayınırlar.
6. Offşor zonalardan istifadə: Bəzi iri şirkətlər gəlirlərini xarici offşor zonalara yönləndirərək vergidən yayınırlar.
7. Gəlirlərin gizlədilməsi: Alış-satış əməliyyatlarının, malların və ya xidmətlərin satışından əldə olunan gəlirlərin uçotdan yayındırılması, faktiki dövriyyənin və gəlirin mühasibat uçotunda əks olunmaması

Azərbaycanda vergi yayınmalarından risklər

Bəzən ayrı-ayrı şəxslər və ya müəssisələr müxtəlif yollarla vergidən yayınmağa cəhd göstərirlər ki, bu da hüquqi, iqtisadi, idarəetmə və sosial risklərə səbəb olur. Risklərin idarə edilməsi həm dövlət büdcəsinə daxilolmaların artmasına, həm də müəssisələrin cərimələr formasında maliyyə itkilərinin qarşısının alınmasına kömək edir, məhkəmə çəkişmələrindən qaçmağa yardımçı olur.

Risklərin qarşısının alınması üçün vergi orqanları və müəssisələr tərəfindən keçirilən yoxlamalr mühüm əhəmiyyətə malikdir. Aşkar edilmiş vergidənyayınma halının düzgün qiymətləndirilməsi, daha səmərəli vergi nəzarəti tədbirinin həyata keçirilməsi üçün vergi orqanları tərəfindən kameral vergi yoxlaması, səyyar vergi yoxlaması və ya operativ vergi nəzarəti tədbiri həyata keçirilə bilər.

Müəssiələr məlumatsızlıq səbəbindən yaranan vergi yayınmalarından riskləri aradan qaldırmaq üçün daxili və ya kənar audit xidmətlərindən istifadə etmək mümkündür.

Risklərdən yayınmaq üçün bizim audit xidmətlərindən  istifadə edin edin.

Vergi yaylnmalarından yaranan hüquqi risklər

Vergidən yayınma halları hüquqi məsuliyyət doğurur. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi və Cinayət Məcəlləsində bu cür hallara qarşı müxtəlif cərimə və cinayət məsuliyyəti tədbirləri nəzərdə tutulmuşdur:

• vergi qanunvericiliyinin pozulması, o cümlədən vergidən yayınma faktları aşkarlanarsa, vergi orqanları tərəfindən Vergi Məcəlləsinin  fəslinə uyğun olaraq əlavə hesablamalar və cərimələr tətbiq edilir (VM, V fəsil);
• vergilərin azaldılmasına və digər vergi hüquqpozmalarına görə maliyyə sanksiyalarının tətbiqi Məcəllənin 58-ci maddəsi ilə tənzimlənir;
• böyük miqyasda yayınmalar cinayət məsuliyyəti ilə nəticələnə bilər (AR Cinayət Məcəlləsinin 213-cü maddəsi), bunu bilməmək sizi məsuliyyətdən azad etmir: vergi konsultasiyası sizə yardımçı ola bilər;
• hüquqi şəffaflığın pozulması nəticəsində şirkətə və ya fiziki şəxsə qarşı məhkəmə prosesi başlana bilər.

Vergi yaylnmalarından iqtisadi risklər

Vergi yayınmalarından risklərin yaratdığı digər fəsadlar iqtisadi xarakterlidir. Buraya aşağıdakılar aid edilə bilər:

• itirilmiş etibar – vergi orqanlarının və tərəfdaşların şirkətə olan inamı azalır, maliyyə institutlarından (banklardan) kredit almaqda çətinliklər yaranır;
• dövlət sifarişlərindən kənar qalmaq – şəffaf olmayan şirkətlər tenderlərdə iştirak edə bilməz;
• rəqabət üstünlüyü itirilir – qeyri-rəsmi fəaliyyət etibarsızlıq yaradır, rəqabət qabiliyyətinin azalması və tərəfdaşların etibarının itirilməsi;
• əmək bazarında etibarın azalması.

İdarəetmə ilə bağlı risklər

Vergi yayınmalarından risklər haqqında danışarkən unutmaq olmaz ki, bu müəssisənin idarə edilməsinə də təsir göstərir, məsələn:

• daxili maliyyə nəzarətinin zəifləməsi və idarəetmədə effektivliyin azalmasına səbəb olur;
• daxili uçotun qeyri-dəqiqliyi, vergidən yayınmaq üçün qurulan sistemlər bəzən şirkətin real maliyyə vəziyyətini izləməyə imkan vermir.
• kadrlarla bağlı risklər, yəni işçilər vergidən yayınma hallarını ifşa edə və ya rüşvət tələb edə bilərlər.

Vergi yayınmaları və sosial risklər

Belə riskləri bunları aid etmək olar:

• sosial sabitliyin pozulması – əmək münasibətlərinin rəsmiləşdirilməməsi sosial təminatların pozulmasına, qeyri-rəsmi çalışan işçilər pensiya və tibbi sığorta hüquqlarından məhrum olunmasına səbəb olur;
• ədalətsizlik – vergidən yayınanlarla dürüst vergi ödəyiciləri arasında bərabərsizlik yaranır, cəmiyyətin vergi ədalətinə olan inamı azalır;
• sosial layihələrin icrasında çətinliklər – vergi yığımının azalması dövlət büdcəsinin sosial layihələri maliyyələşdirmək imkanlarını zəiflədir.

Vergi yayınmalarından risklərin azaldılması tədbirləri

Vergidən yayınma biznesə qısa müddətdə müəyyən iqtisadi fayda gətirə bilər, lakin uzunmüddətli perspektivdə həm müəssisələr, həm də bütövlükdə cəmiyyət üçün ciddi risklər yaradır. Hüquqi məsuliyyət, iqtisadi itkilər və sosial qeyri-sabitlik vergi sisteminə olan inamı zəiflədir. Bu səbəbdən də vergi ödəmək hər bir vətəndaşın və sahibkarın həm hüquqi, həm də mənəvi borcu kimi dəyərləndirilməlidir. Eyni zamand dövlət də vergi yayınmalarından risklərin proflakrikası üçün müəyyən tədbirlər görməlidir.

Vergi ödəyiciləri səviyyəsində görülən tədbirlərə bunları aid etmək olar:

• işçi heyətinin vergi maarifləndirilməsi;
• vergi məsləhətçilərinin və auditorların xidmətindən istifadə.
• müstəqil audit yoxlamaları, daxili nəzarətin gücləndirilməsi;
• elektron uçot sistemlərinin tətbiqi, uçot sistemlərinin rəqəmsallaşdırılması hesabına şəffaflığın artırılması;

Vergi yayınmalarından risklərin qarşısının alınması məqsədi ilə dövlət səviyyəsində görülən tədbirlərə vergi maarifləndirilməsi (vergi ödəyicilərinin hüquq və vəzifələri barədə məlumatlandırma), motivasiya (dürüst vergi ödəyicilərinə güzəştlərin tətbiqi) kimi tədbirləri nümunə göstərmək olar.

Vergidən yayınma Azərbaycanda qanunvericilik və iqtisadi sabitlik üçün böyük təhlükə mənbəyidir. Bu problem yalnız cərimələrlə deyil, vergi mədəniyyətinin inkişafı, şəffaflıq və maarifləndirmə vasitəsilə də aradan qaldırılmalıdır. Sahibkarlar qanunlara uyğun fəaliyyət göstərməklə vergi yayınmalarından riskləri minimuma endirərək həm özlərinin, həm də ölkənin iqtisadi rifahına töhfə vermiş olurlar.